Η πρόκληση του Μετανθρωπισμού στην Ορθόδοξη Θεολογία - Ποιμαντική ευθύνη και θεολογικά όρια

Σάββατο 3 Μαΐου 2025

Του Πρωτοπρεσβυτέρου π. Χριστοφόρου Χρόνη, Δρ. Θεολογίας - Μ.Α Φιλοσοφίας

Στον 21ο αιώνα, η τεχνολογική πρόοδος επιταχύνεται με πρωτοφανείς ρυθμούς, μετασχηματίζοντας ριζικά κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης. Από την τεχνητή νοημοσύνη και τη γενετική μηχανική, έως τις νευροτεχνολογίες, τα συστήματα επαυξημένης πραγματικότητας και την απαρχή της εποχής του υπερανθρωπισμού και του επικείμενου μετανθρωπισμού, η επιστήμη φαίνεται να προσεγγίζει τα όρια του φανταστικού.

Ωστόσο, αυτή η συνεχής και συχνά ανεξέλεγκτη εξέλιξη εγείρει βαθύτατα ερωτήματα: Ποιος θέτει τα όριά της; Μπορεί η κοινωνία να ακολουθήσει τον ρυθμό της χωρίς να απωλέσει τον προσανατολισμό της; Και κυρίως, τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος σε έναν κόσμο όπου η τεχνολογία υπόσχεται την υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης;

Στη σύγχρονη πραγματικότητα, η τεχνολογική πρόοδος φαίνεται να κινείται με τέτοια ταχύτητα και αυτονομία, ώστε συχνά αποκόπτεται από κάθε ηθικό, πνευματικό και θεολογικό πλαίσιο. Ο άνθρωπος —πλάσμα θεούμενο[1] κατά την ορθόδοξη παράδοση— μοιάζει να επιχειρεί όχι μόνο να κυριαρχήσει επί της δημιουργίας, αλλά και να επαναπροσδιορίσει τον ίδιο του τον εαυτό, έξω από τα όρια της θείας πρόνοιας.

Μέσα σε αυτή τη ριζική μετάβαση, γεννάται το ερώτημα: μήπως η τεχνολογική «παντοδυναμία»-με αιχμή του δόρατος τον επερχόμενο μετανθρωπισμό- δεν συνιστά τελικά πρόοδο, αλλά ύβρη; Μήπως, αντί να οδηγεί στη θέωση, παρασύρει τον άνθρωπο στην αυτάρκεια και την αποκοπή από τον Δημιουργό του; Χωρίς θεολογικό φωτισμό και πνευματική διάκριση, η ανεξέλεγκτη τεχνολογική εξέλιξη ενδέχεται να αλλοιώσει την ουσία του ανθρωπίνου προσώπου, απειλώντας όχι μόνο την ανθρωπινότητά του, αλλά και τον σωτηριολογικό του προορισμό του εν Χριστώ.

Ο μετανθρωπισμός αποτελεί ένα πολυσύνθετο φιλοσοφικό και επιστημονικό ρεύμα, που στοχεύει στη ριζική ανακατασκευή της ανθρώπινης φύσης μέσω της τεχνολογίας. Προτείνει τη χρήση μέσων όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η νανοτεχνολογία,[2] η γενετική μηχανική και η μεταφόρτωση της συνείδησης (mind uploading), ώστε να ξεπεραστούν τα όρια της θνητότητας, της ασθένειας, των γηρατειών και της γνωστικής αδυναμίας .[3] Η φιλοδοξία του να υποκαταστήσει τα όρια του ανθρώπου με τεχνολογικά επιτεύγματα γεννά εύλογα ερωτήματα περί της ουσίας και του προορισμού του ανθρώπου. Πίσω από την υπόσχεση για πρόοδο, κρύβεται ένας οραματισμός που μπορεί να υπονομεύσει την ανθρωπινότητα.

Στο σημείο αυτό πρέπει να αποφεύγεται η σύγχυση των όρων «υπερανθρωπισμός» και «μετανθρωπισμός». Η διάκριση μεταξύ υπερανθρωπισμού και μετανθρωπισμού είναι θεμελιώδης και όχι απλώς γλωσσική. Ο υπερανθρωπισμός στοχεύει στην ενίσχυση των ικανοτήτων του ανθρώπου, σεβόμενος όμως τα βασικά του χαρακτηριστικά· ο «βελτιωμένος άνθρωπος» του υπερανθρωπισμού παραμένει άνθρωπος. Ο μετανθρωπισμός, αντίθετα, οραματίζεται την υπέρβαση του ίδιου του είδους Homo sapiens και τη δημιουργία ενός ριζικά νέου όντος, του «μετανθρώπου», οντολογικά διακριτού και εξελικτικά υπερέχοντος.[4] Οι υποστηρικτές του μετανθρωπισμού εξετάζουν την πιθανότητα μεταθανάτιας ύπαρξης μέσω της ψηφιοποίησης της συνείδησης ή της χρήσης τεχνολογιών για τη διατήρηση και επαναφορά του ανθρωπίνου εγκεφάλου. Η θεωρία αυτή έχει περιγραφεί ως uploading της συνείδησης, ή mind uploading και πλέον συζητείται ευρέως από διάσημους θιασώτες της μετανθρωπιστικής θεωρίας.

Οι υπερανθρωπιστές ομιλούν για αναβάθμιση του ανθρώπου ενώ οι μετανθρωπιστές για υποκατάσταση του ανθρώπου από ένα πιθανό μελλοντικό ον, του οποίου οι ικανότητες θα υπερβαίνουν τόσο ριζικά εκείνες του σημερινού ανθρώπου, ώστε πλέον ο μετάνθρωπος δεν θα είναι σε καμία περίπτωση άνθρωπος με τα δικά μας κριτήρια.[5] Μεταξύ ανθρώπου και μετανθρώπου θα υπάρχει οντολογική διαφορά αφού θα αναφερόμαστε σε δύο διαφορετικά είδη. Ιεραρχικά ο μετάνθρωπος θα υπερτερεί του ανθρώπου μιας και η ευφυία του θα είναι ασύγκριτα ανώτερη από την ευφυία του ανθρώπου και ασφαλώς θα αποτελεί την κορυφή του γήινου οικοσυστήματος, εκθρονίζοντας ή και αφανίζοντας τον Homo Sapiens.[6]

Η τεχνολογική υπερεπάρκεια όμως δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ηθική πρόοδο. Ήδη σήμερα παρατηρείται ο κίνδυνος ενός νέου ελιτισμού: οι οικονομικά ισχυροί θα αποκτήσουν πρόσβαση σε τεχνολογίες «αναβάθμισης» του σώματος και του νου, εντείνοντας τις ανισότητες και διαμορφώνοντας ένα νέο καθεστώς βιολογικού και τεχνολογικού ρατσισμού. Παράλληλα, ανακύπτει η απειλή αλλοίωσης της ανθρώπινης ταυτότητας· πώς ορίζεται η «προσωπικότητα» όταν το ανθρώπινο σώμα ενώνεται με μηχανές, ή όταν η συνείδηση μεταφορτώνεται ψηφιακά;

Η Ορθόδοξη Ποιμαντική Θεολογία αντιμετωπίζει αυτά τα ερωτήματα με κριτικό και ποιμαντικό πνεύμα. Αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως αδιάσπαστη ενότητα σώματος και ψυχής, δημιουργημένο «κατ᾽εἰκόνα Θεοῦ».[7] Το σώμα δεν είναι ένα περιττό περίβλημα της ψυχής, αλλά έχει εγγενή ιερότητα και προορισμό. Την θεμελιώδη αυτή αλήθεια την διακηρύττει ευθαρσώς ο απόστολος Παύλος : «οὐκ οἴδατε ὅτι τὸ σῶμα ὑμῶν ναὸς τοῦ ἐν ὑμῖν ἁγίου Πνεύματός ἐστιν;».[8] Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ο σπουδαίος ορθόδοξος θεολόγος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: «Ένας άνθρωπος χωρίς σώμα είναι ένα πνεύμα, ένα σώμα χωρίς ψυχή είναι ένα πτώμα».[9] Ασφαλώς η ψυχή είναι ανώτερη στην πνευματική ιεράρχηση και είναι ανεκτίμητη.[10] Ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης γράφει ότι η ψυχή δεν περιέχεται στο σώμα, αλλά η ψυχή περιέχει το σώμα.[11] Αυτό είναι κάτι ασυνήθιστο γιατί συνήθως υποστηρίζεται ότι η ψυχή περιέχεται στο σώμα. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η ψυχή περιβάλλει το σώμα.

Όμως χωρίς το σώμα δεν μπορεί να ενεργήσει η ψυχή. Για να φτάσουμε στον ύψιστο σκοπό μας, στη θέωση ή χριστοποίηση ή ενχρίστωση, είναι απαραίτητο το σώμα. Εδώ έρχεται ο σημαντικότερος δογματικός Πατέρας της Εκκλησίας, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, να επιβεβαιώσει την αλήθεια αυτή: «’Επειδή γάρ διπλοῖ ἐσμέν, ἐκ ψυχῆς καί σώματος κατασκευασμένοι…ἀδύνατον ἣμας ἐκτός τῶν σωματικῶν ἐλθεῖν ἐπἰ τα νοητά».[12] Π.χ. όταν κοινωνούμε δεν ανοίγουμε το πνευματικό μας στόμα, αλλά ανοίγουμε το σωματικό μας στόμα για να δεχθούμε το σώμα και το αίμα του Χριστού ή χρησιμοποιούμε τους σωματικούς οφθαλμούς για να μελετήσουμε τον ζωντανό Λόγο του Θεού-την Αγία Γραφή. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπάρξει πέρα από το σώμα του.

Ο μετανθρωπισμός, αγνοώντας αυτή την ενότητα, προσφέρει τεχνολογικές «υποσχέσεις αθανασίας» μέσω μεταφόρτωσης εγκεφαλικού περιεχομένου σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Ωστόσο, για την Ορθόδοξη Θεολογία η υπέρβαση του θανάτου δεν είναι τεχνικό επίτευγμα, αλλά αποτέλεσμα της Αναστάσεως του Χριστού. Η ελπίδα της αιώνιας ζωής δεν βρίσκεται στη διατήρηση της συνείδησης, αλλά στη συμμετοχή του ανθρώπου στη ζωή του Θεού μέσω της Χάριτος και των Μυστηρίων.

Η Εκκλησία δεν απορρίπτει εκ των προτέρων την τεχνολογία· αντιθέτως, την καλεί να λειτουργήσει προς χάριν της αλήθειας και της σωτηρίας του ανθρώπου. Χρησιμοποιεί μέσα επικοινωνίας (έντυπα, ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαδίκτυο) για τη μετάδοση του ευαγγελικού μηνύματος και επιδοκιμάζει τις σύγχρονες ιατρικές τεχνικές (π.χ. μεταμοσχεύσεις, βηματοδότες, ιατρική απεικόνιση) στο πλαίσιο της ποιμαντικής φροντίδας των ασθενών. Ωστόσο, απορρίπτει τη χρήση της τεχνολογίας κάθε φορά που αυτή διαστρέφει την ανθρώπινη φύση—π.χ. μέσω κλωνοποίησης χωρίς ηθικό έλεγχο, παραβίαση ιδιωτικότητας ή μεταφόρτωσης της συνείδησης—και όταν επιχειρεί να υποκαταστήσει τον Θεό στην πράξη της σωτηρίας.[13]

Για την Ορθόδοξη Θεολογία, ο πραγματικός «μετάνθρωπος» δεν είναι εκείνος που αναβαθμίζεται βιολογικά, αλλά ο άγιος: ο άνθρωπος που μεταμορφώνεται με τη χάρη του Θεού και γίνεται «κοινωνός θείας φύσεως».[14] Η τεχνολογία δεν είναι παντοδύναμη. Μπορεί να λειτουργήσει προς όφελος του ανθρώπου. Μπορεί να αναμορφώσει το περίβλημα, όχι όμως την καρδιά· αυτή μόνο η χάρη του Θεού την αγιάζει. Η αγιότητα είναι η αληθινή αναβάθμιση του ανθρώπου· η υπέρβαση της φθοράς, της αμαρτίας και του θανάτου. Ο άγιος δεν είναι αποτέλεσμα του τεχνολογικού σχεδιασμού. Η αγιότητα γεννιέται μέσα από την προσωπική άσκηση, τη μετάνοια, τη μυστηριακή ζωή και την εν Χριστώ κοινωνία· είναι καρπός συνεργασίας του ελευθέρου ανθρωπίνου θελήματος με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Η τελείωση του προσώπου, κατά την ορθόδοξη θεολογία, δεν επιτυγχάνεται με την εξωτερική μεταμόρφωση ή με τεχνολογικά επιτεύγματα, αλλά με την εσωτερική μεταμόρφωση του ανθρώπου «κατ’ εικόνα» και «καθ’ ομοίωσιν» Θεού.

Αντίθετα, ο μετανθρωπισμός υπόσχεται μια τεχνητή «σωτηρία» μέσω της βελτιστοποίησης του ανθρώπινου σώματος και του νου, προτείνοντας μια ψευδαισθητική υπέρβαση των ορίων της φύσης, χωρίς Θεό βέβαια. Θεός θα είναι ο μετάνθρωπος. Σε αυτήν την προοπτική, η τελείωση νοείται ως τεχνική αναβάθμιση και όχι ως αγιότητα. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος θα κινδυνεύσει να απωλέσει την ίδια την ουσία του: την ανθρώπινη ψυχή.

Του Πρωτοπρεσβυτέρου π. Χριστοφόρου Χρόνη

Εφημερίου Ι. Ν. Αγίου Χριστοφόρου Αγρινίου (Δρ. Θεολογίας-Μ.Α Φιλοσοφίας) Επίκουρου Καθηγητή Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ / Τμήμα Θεολογίας

Αναδημοσίευση από: https://anastasiosk.blogspot.com/

………………………………………………………………………………………………………………

[1] Γρηγόριος Θεολόγος, Λόγος 38,11, PG 36,324A.

[2] Nick Bostrom, The Transhumanist FAQ: A General Introduction, Journal of Evolution and Technology, 14(1) 2005, 14-29, εδώ σ. 14.

[3] Raymond Kurzweil, How to Create a Mind: The Secret of Human Thought Revealed, Viking Penguin, 2012, σ. 45.

[4] Francis Fukuyama, Our Posthuman Future: Consequences of the Biotechnology Revolution, Farrar, Straus and Giroux, 2002, σ. 120.

[5] Nick Bostrom, Introduction-The Transhumanist FAQ: A General Introduction, στο Calvin Mercer/Derek Maher (Eds) Transhumanism and the Body. The World Religions Speak, Palgrave Macmillan, 2014, σ. 3.

[6] Γιώργος Χατζηβασιλείου, Φιλοσοφία της Τεχνητής Νοημοσύνης-Ένα ταξίδι στο μέλλον, εκδ. Διόπτρα, Αθήνα 20242,σ. 295.